პარიზი (Paris) საფრანგეთის დედაქალაქი და ქვეყნის უდიდესი ქალაქია, ასევე ადმ. ცენტრი ილ-დე-ფრანსის რეგიონის, რომელიც მოიცავს პარიზსა და მის შემოგარენს. პარიზი ევროპის წამყვანი კულტურული, ბიზნეს და პოლიტიკური ცენტრია, დამახასიათებელი ნეოკლასიკური არქიტექტურითა და მისი გავლენით მოდასა და ხელოვნებაზე. მეტსახელად ”სინათლის ქალაქი” (la Ville Lumière), პარიზი მე-19 საუკუნიდან მოყოლებული ყველაზე რომანტიული ქალაქის რეპუტაციით სარგებლობს.

მდებარეობს რა ჩრდილო-ცენტრალურ საფრანგეთში მდ. სენის ნაპირებზე, პარიზი მდიდარია მუზეუმებით, გალერეებით, რესტორნებითა და ღამის კლუბებით და მას ყველაზე მეტი სტუმარი ჰყავს მსოფლიოში (30 მილიონზე მეტი წელიწადში). პარიზის ყველაზე ცნობილი სიმბოლოა სენის ნაპირას მდებარე 324 მეტრი სიმაღლის ყავისფერი ლითონის ეიფელის კოშკი.

ეიფელის კოშკი ლა დეფანსის ფონზე.

ქვეყანა საფრანგეთი
რეგიონი ილ-დე-ფრანსი
დეპარტამენტი პარიზი
კოორდ. 48°52′0″N 2°19′59″E
შიდა დაყოფა 20 ოლქი
მერი ბერტრან დელანოე
წინა სახელები Lutetia Parisiorum
ფართობი 869,28 კმ²
მოსახლეობა 2 144 700 კაცი (2005)
სიმჭიდროვე 2 033 კაცი/კმ²
აგლომერაცია 12 067 000
დროის სარტყელი UTC+1
ტელ. კოდი +33 1
ინდექსი 75001-75020 და 75116.

პარიზის ადმინისტრაციულ საზღვრებში 2004 წლის მონაცემებით 2.144.700 ადამიანი ცხოვრობდა, თუმცა ბოლო საუკუნის განმავლობაში ქალაქი გაიზარდა და მნიშვნელოვანწილად გაფართოვდა. ამჟამად პარიზის ურბანულ ნაწილში დაახ. 9,9 მილიონი მცხოვრებია, აგლომერაციაში კი - 11,5 მილიონი (1999).

პარიზი და ილ-დე-ფრანსის რეგიონი აწარმოებს საფრანგეთის სიმდიდრის მეოთხედზე მეტს და მისი ეშპ დაახ. €450 მილიარდი ($506.7 მილ. ამ. დოლარი) იყო 2003 წელს. ახლომდებარე ლა დეფანსის ბიზნეს უბნის ჩათვლით პარიზში განლაგებულია ფრანგულ კომპანიათა თითქმის ნახევარის შტაბ-ბინები, ისევე როგორც მრავალ საერთაშორისო ფირმათა და ორგანიზაციათა წარმომადგენლობები.

სახელი.

პარიზის თავდაპირველი ლათინური სახელი იყო Lutetia (/lutetja/), ან Lutetia Parisiorum, (ფრ.: Lutèce ([lytɛs])), რომელიც მოგვიანებით შემოკლდა მხოლოდ Paris-ით. სახელწოდება მომდინარეობს გალიური პარიზიის ტომიდან, რომლის სახელი შესაძლოა კელტურ-გალიური სიტყვა პარიოს იყოს, რაც ქვაბს ნიშნავს, თუმცა ეს მხოლოდ ვარაუდია. პარიზი ასევე შესაძლოა წარმოებული სიტყვა იყოს კელტური ენიდან "პარიზიო", რაც "მუშა ხალხს" ან "ხელოსნებს" ნიშნავს.

პარიზის თავდაპირველი ლათინური სახელი იყო Lutetia (/lutetja/), ან Lutetia Parisiorum, (ფრ.: Lutèce ([lytɛs])), რომელიც მოგვიანებით შემოკლდა მხოლოდ Paris-ით. სახელწოდება მომდინარეობს გალიური პარიზიის ტომიდან, რომლის სახელი შესაძლოა კელტურ-გალიური სიტყვა პარიოს იყოს, რაც ქვაბს ნიშნავს, თუმცა ეს მხოლოდ ვარაუდია. პარიზი ასევე შესაძლოა წარმოებული სიტყვა იყოს კელტური ენიდან "პარიზიო", რაც "მუშა ხალხს" ან "ხელოსნებს" ნიშნავს.

გეოგრაფია და კლიმატი.

პარიზის საზღვრები ე.წ. პერიფერიული ბულვარით-რკალური ავტოსტრადით არის შემოფარგლული. ხანდახან პარიზის დასავლეთით მდებარე ბულონის ტყესა და აღმოსავლეთით გაშენებულ ვენსენის ტყესაც ქალაქის ტერიტორიას აკუთვნებენ. ამ ტყეპარკების ჩათვლით, ქალაქის მოედანი 105 კმ²-ს შეადგენს, მათ გარეშე კი 87 კმ² -ს.

სენა პარიზს სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან ჩრდილო-დასავლეთით ჰკვეთს,მარჯვენა, ჩრდილოეთ ნაპირზე მონ-მარტრის ბორცვები ჭარბობს. მარცხენა ნაპირის ვერტიკალად კი მონპარნასი გვევლინება. ქალაქის ცენტრში მდინარე სენა ოთხად განიტოტება და ორ კუნძულს-სიტესა და სენ-ლუის ჰქმნის. კიდევ ერთი კუნძული ლებიაჟი ბორცვების სამხრეთით მდებარეობს.

ისტორია .

პარიზის ტერიტორიაზე მუდმივი ცხოვრების უადრესი კვალი ჩვენს ერამდე 4200 წლით თარიღდება. კელტი სენონების ტომის ქვეჯგუფი, ცნობილი მენავეები და მოვაჭრეები პარიზიები მდინარე სენის მიდამოებში 250 წლით ადრე დასახლდნენ ქრისტეშობამდე. რომის დასავლურმა კამპანიებმა პარიზის აუზი ჩვ.წთ.აღმ-დე 52 წელს დაიპყრო. რომაელთა მუდმივი ჩასახლებაც იმავე საუკუნეში იწყება, კერძოდ მარცხენა ნაპირზე, სენტ-ჟენევიევის ბორცვზე და ილ დე ლა სიტეს კუნძულზე.

ქალაქს იმხანად ლუტეცია (Lutetia) ერქვა, შემდგომ კი გალურის გავლენით ლუტეცი (Lutèce)დაერქვა. გალო-რომანულ ეპოქაში ქალაქი თანდათან დაწინაურებას განიცდის, ჩნდება პირველი სასახლეები, აბანოები, ფორუმი, ტაძრები, თეატრები და ამფითეატრიც კი. რომის იმპერიის დაცემამ და გერმანიკულმა შემოსევებმა პარიზი ისევ განუვითარებლობის ხანაში გადაისროლა და ერთ კუნძულზე მდებარე ბუნებრივ ციხესიმაგრეს დაამსგავსა. ლუტეციას პარიზი სწორედ რომის იმპერიის ოკუპაციის ბოლო ხანებში ეწოდა.

ჩვ.წთ. აღ-ით 500 წელს პარიზი ფრანკთა მეფის კლოვის I-ის დედაქალაქია. კლოვის I-მა დააარსა ქალაქში პირველი კათედრალი და სააბატო, როგორც კუნძულ სიტეს ბატონ-პატრონმა.

დემოგრაფია .

ანტიკურ პერიოდსა და შუა საუკუნეებში უამრავი ომების, ეპიდემიებისა და მასობრივი შიმშილის გამო ქალაქის მოსახლეობა საგრძნობლად მცირდებოდა. მაგალითად, 1832 წლის ქოლერამ 20 000 ადამიანი იმსხვერპლა.

XIX საუკუნის ინდუსტრიალიზაციამ მოსახლეობის საგრძნობი ზრდა გამოიწვია. 1921 წელს მოსახლეობამ 3 მილიონს მიაღწია, ეს ციფრი პარიზის ისტორიაში დღემდე რეკორდულია. დღეისათვის პარიზში ორ მილიონზე ოდნავ მეტი ადამიანი ცხოვრობს (იგულისხმება ძველი ქალაქი. საპირისპირო სიტუაციაა გარეუბნებსა და სატელიტ დასახლებებში, სადაც 1921 წელს მხოლოდ 4,85 მლნ ადამიანი ცხოვრობდა, 2006 წელს კი 11,6 მლნ.

იმის ხარჯზე, რომ პარიზელთა დიდი ნაწილი, პენსიაზე გასვლის შემდეგ, გარეუბნებში ან საფრანგეთის სამხრეთით გადადის საცხოვრებლად, პარიზი საკმაოდ "ახალგაზრდა ქალაქს" წარმოადგენს. აქ ცხოვრობს დაუქორწინებელთა უდიდესი რაოდენობა - საშუალო პარიზული ოჯახი 1,75 ადამიანისგან შედგება. ფერტილობის კოეფიციენტი შეადგენს 1,64-ს რადგან პარიზული ოჯახების დიდ ნაწილს მხოლოდ ერთი შვილი ჰყავს. 2004 წლის მდგომარეობით, შობადობის კოეფიციენტი 14,8 შეადგენს, სიკვდილიანობისა კი — 6,6. ამგვარად, მოსახლეობის ბუნებრივი მატება + 8,1-ია, ხოლო საერთო + 2,1.

ეთნიკური შემადგენლობა.

ამდროისათვის პარიზში 310 000-ზე მეტი უცხოელი ცხოვრობს, რაც ქალაქის მოსახლეობის 14,5 %-ს შეადგენს. ემიგრანტების დიდ ნაწილს პორტუგალიიდან, ალჟირიდან, მაროკოდან და ევროპისა და აფრიკის სხვადასხვა ქვეყნებიდან ჩასულები წარმოადგენენ.

რელიგია .

მოსახლეობის 80 % ქრისტიანია, 75 % კათოლიკეა, ამათგან უმეტესობა — ლათინური ყაიდის კათოლიკეა, ზოგიერთი — სომხური და ბიზანტიური ეკლესიების მრევლია. პარიზში 94 კათოლიკური თემია, აქედან 15 მართლმადიდებლური, 21 სინაგოგა (პარიზში 220 000 იუდეველია) და 2 მეჩეთია 50 000 მუსულმანისთვის, (უმეტესობა სუნიტია).

ეკონომიკა.

cპარიზი — საფრანგეთის ეკონომიკის უმნიშვნელოვანესი ცენტრი. ქვეყნის სამრეწველო საწარმოების თითქმის მეოთხედს მეტროპოლიაში საკუთარი შტაბ-ბინები აქვს გახსნილი.

სამუშაო ადგილების (85 %) მომსახურების სფეროზე მოდის. იმის მიუხედავად, რომ მრეწველობა ქალაქის საზღვრებს სულ უფრო შორდება, ასი ათასამდე სამუშაო ადგილის შექმნა მაინც შეუძლია პარიზელთათვის. ამდენიმე სამუშაო ადგილი მოდის მცირე საწარმოებზე - სერვისის სფერო (35 %), წარმოება (30 %), მშენებლობა (20 %) და კვება (15 %).

განვითარებულია ტურისტული ბიზნესიც: 2007 წელს ჩინელმა ტურისტებმა 79 მლნ ევრო დახარჯეს პარიზის უბეგრო მაღაზიებში, იაპონელებმა 87 მლნ ევრო, რუსებმა 72 მლნ ევრო, ამერიკელებმა 71 მლნ ევრო.

პარიზში ფრანგული ბანკების, სადაზღვევო კომპანიებისა და სხვადასხვა სახის საფინანსო დაწესებულებების დიდი ნაწილია განლაგებული. საფრანგეთის უმთავრესი სატელეკომუნიკაციო კომპანიებიც უმთავრესად პარიზშია თავმოყრილი: Vivendi Universal, Groupe Lagardère, Groupe TF1. პარიზშია ასევე უმსხვილესი ყოველდღიური გამომცემლობა "Le Figaro", "Le Monde", "Libération", და კიდევ არაერთი გამოცემა.

დღეისათვის პარიზი (50-60-იან წლებში გახსნილი ბიზნეს-გარეუბან დეფანსიანად) ევროპაში ერთ-ერთ უმსხვილეს სავაჭრო ცენტრს წარმოადგენს.

ფრანგული და საერთასორისო ფირმების დიდი ნაწილის ქალაქში თავმოყრის წყალობით, პარიზი ეშპ თითქმის მესამედს უზრუნველყოფს. უმუშევრობის დონე ტოლია ქვეყანაში არსებული უმუშევრობის საშუალო დონისა.

ტრანსპორტი.

პარიზის როლი, როგორც საერთაშორისო ტურისტული და სავაჭრო ცენტრისა, ბოლო ასწლეულის მანძილზე შესამჩნევად გაიზარდა. უკანასკნელი რამდენიმე დეკადის განმავლობაში პარიზი ჩქაროსნული ტრანსპორტის ცენტრი გახდა, დაწყებული სახმელეთო (სარკინიგზო, საავტომობილო)გადამზიდავებიდან, დასრულებული საჰაერო ტრანსპორტით; პარიზს ორი საერთაშორისო აეროპორტი ემსახურება. ქალაქ პარიზისა და მისი რეგიონის საზოგადოებრივ ტრანსპორტს სინდიკატი ”დე ტრანსპორტ დილ დე ფრანსი” (Syndicat des transports d'Île-de-France)აწესრიგებს. სინდიკატის დაქვემდებარებაშია პარიზის შიდა და საგარეუბნო ავტობუსები, ასევე მეტრო.

საგზაო ტრანსპორტი.

პარიზი — ქვეყნის უმსხვილესი სატრანსპორტო კვანძია. ისტორიულად საფრანგეთისთის მნიშვნელოვანი გზები პარიზიდან გადიოდა რადიუსებით, და დღეს-დღეობითაც ეს რადიუსები საფრანგეთის საავტომობილო რუკებზე კარგად ჩანს. ქალაქიდან ყველა შესაძლოა მიმართულებით გადის გზები: А1 ლილისკენ, А4 რეიმსისკენ, А5 დიჟონისკენ, А6 [ლიონი]]სკენ, А77 ნევერისკენ, А10 ორლეანისკენ, А13 რუანისკენ და А16 ამიენისკენ. ქალაქის ირგვლივ აშეენებულია წრიული გზა, რომელსაც 2-4 ზოლიანი სავალი ნაწილი აქვს ორივე მიმართულებით. კიდევ ორი წრიული გზა — A86 და A104 — საშუალებას აძლევს სატრანზიტო მძღოლებს პარიზს შემოუარონ ქალაქში შეუსვლელად.

ავიატრანსპორტი.

პარიზს ემსახურება სამი საერთაშორისო აეროპორტი:
შარლ დე გოლი 43,8 მლნ მგზავრით წლიურად (2003 წლის მონაცემები), ევროპაში მგზავრათა ნაკადის რაოდენობით მესამეა.
ორლი 23,1 მლნ მგზავრით წლიურად, მესამე ადგილზეა ევროპაში, და ძირითადად შიდა რეისებზეა გათვლილი.
ყველაზე ძველი აეროპორტი ლე ბურჟე უმეტესად კერძო თვითმფრინავეისა და მცირე ავიაკომპანიების მიერ გამოიყენება.

განათლება და მეცნიერება.

სორბონის უნივერსიტეტი.

ეროვნული ბიბლიოთეკის ოვალური დარბაზი ძველ შენობაში.

cსაფრანგეთის ყველაზე პრესტიჟული სასწავლებლები პარიზში მდებარეობს.

პარიზის ყველაზე ცნობილი უნივერსიტეტი სორბონა 1257 წელს იქნა დაარსებული რობერ დე სორბონის მიერ ღარიბი სტუდენტებისთვის ღვთისმეტყველების სწავლების მიზნით. უნივერსიტეტმა სახელწოდება მხოლოდ XIV საუკუნეში მიიღო და ქალაქსა და სრულიად ქვეყანაში ყველაზე პოპულარულ სასწავლებლად იქცა. სორბონის გარშემო ლათინური უბანი დაარსდა, რომლის სახელიც სხვადასხვა სტუდქალაქებმაც გადაიღეს. 1968 წელს რეფორმირების შედეგად პარიზის უნივერსიტეტი 13 დამოუკიდებელ უმაღლეს სასწავლებლად გაიყო . პარიზში ასევე მდებარეობს საფრანგეთის ინსტიტუტი (Institut de France), რომელიც 5 აკადემიისგან შედგება; ამათგან ყველაზე ცნობილია საფრანგეთის აკადემია, რომელიც ინსტიტუტის ნაწილი 1803 წელს გახდა. ფრანგული აკადემია ვალენტენ კონრადის მიერ 1629 წელს დაარსებული პარიზის ლიტერატურული წრისგან ჩამოყალიბდა. უმაღლესი სასწავლებლის სტატუსი აკადემიამ 1635 წელს მიიღო.

ასევე პრესტიჟულ სასწავლებლადაა მიჩნეული კოლეჟ დე ფრანსი. პოლიტექნიკური სკოლა. უმაღლესი ნორლმალური სკოლა. კათოლიკური ინსტიტუტი. სამთო ინსტიტუტი და მართვის ეროვნული ინსტიტუტი.

პარიზის ყველაზე დიდი ბიბლიოთეკა — მეფე კარლ V-ის მიერ 1368 წელს ლუვრში საკუთარი წინგთსაცავისგან დაარსებული ბიბლიოთეკაა. დაარსებისას ბიბლიოთეკაში მხოლოდ 911 მანუსკრიპტი ინახებოდა, რადგანაც, იმდროის ტრადიციების თანახმად მონარქის გარდაცვალების შემდეგ მისი ყველა საბუთი ნადგურდებოდა. ეს წესი ლუდოვიკ XI-მ დაარღვია, რომლისგანაც ფონდის გაფართოება დაიწყო. 1988 წელს პრეზიდენტმა ფრანსუა მიტერანმა ბიბლიოთეკისთვის ახალი შენობის აშენების შესახებ გააკეთა განცხადება. ამჟამად ბიბლიოთეკა 10 მლნ ბეჭდურ გამოცემას მოითვლის.

კულტურა.

პარიზში არის პარიზის უნივერსიტეტი, კოლეჟ დე ფრანსი, უმაღლესი პრაქტიკული სკოლა, ეროვნული პოლიტექნიკური ინსტიტუტი, , პასკალის კათოლიკური ინსტიტუტი, 40-ზე მეტი ე.წ. დამოუკიდებებლი ინსტიტუტი, ორი კონსერვატორია-დრამატული ხელოვნების და მუსიკალური, ლუვრის სკოლა, ნატიფი ხელოვნების უმაღლესი ეროვნული სკოლა და სხვა.

პარიზი სამეცნიერო ცენტრებითა და დარგობრივი აკადემიების სიმრავლით გამოირჩევა. აქვეა ქვეყნის უდიდესი ბიბლიოთეკები. ეროვნული არქივი და ეროვნული ბიბლიოთეკა. მსოფლიოს ერთ-ერთი უდიდესი მუზეუმი ლუვრი, კარნავალეს, თანამედროვე ხელოვნების მუზეუმები, როდენის, გიმეს (აზიის მრავალი ქვეყნის კულტ. ისტ.), ბალზაკისა და ჰიუგოს მემორიალური მუზეუმები და სხვა.

საფრანგეთის დედაქალაქი თეატრალური სამყაროს უდიდესი ცენტრია, აქ მუშაობს სამოცზე მეტი თეატრი, მათ შორის წამყვანია ”გრანდ ოპერა”, ”კომედი-ფრანსეზი”, ”ტეატრ დელ ესტ პარიზიენი”. დიდი ჯგუფი თეატრებისა განლაგებულია ე.წ. დიდ ბულვარებზე: ”ებერტო”, ”რენესანსი”, ”ჟიმნაზი”, ”პორტ სენ მარტენი”, ”მიშოდიერი”, მატიურენი”, ”კომედი კომარტენი” და სხვა. დიდი პოპულარობით სარგებლობს საგარეუბნო თეატრები: ”ფრანგული თეატრი”, ” ხელოვნების დემოკრატიული ფრთა”, ”ტეატრ დე ლა კომიუნი”.

სამსახიობო კადრების აღზრდას ემსახურება დრამატული ხელოვნების ეროვნული კონსერვატორია.