გია ნოდია – Ghia Nodia

გია ნოდია – „ქართული იდენტობის ევროპულობა ძახილისა და კითხვის ნიშნებს შორის"

1999 წელს ზურაბ ჟვანიამ სტრასბურგში თქვა: „მე ქართველი ვარ, მაშასადამე, ვარ ევროპელი". ეს იყო პოლიტიკოსის „საუნდბაიტი", მოკლე და დასამახსოვრებელი ფრაზა, რომელსაც ადამიანის თავებში მნიშვნელოვანი იდეა, „მესიჯი" უნდა ჩაებეჭდა. ეს არ იყო მხოლოდ ცივი გონებით გათვლილი პოლიტიკური პიარი. იმდროინდელ კადრებში კარგად ჩანს ემოცია, რომელიც ზურაბ ჟვანიამ ამ სიტყვებს დააყოლა. კი, ნათქვამი გათვლილიც იყო და გაზომილიც, მაგრამ სიტყვების უკან იმალებოდა სერიოზული ისტორიული მომენტის შეგნება და მისით გამოწვეული ნამდვილი პათოსი. მაგრამ ვისი პათოსი იყო ეს? კონკრეტული პოლიტიკური ჯგუფისა (საიდანაც ჩვენი დღევანდელი ხელისუფლება ამოიზარდა) თუ ქართული საზოგადოების უდიდესი ნაწილის?

პოლიტიკურმა ჯგუფმა მაშინვე სცადა ეს საუნდბაიტი მყარ სლოგანად ექცია. მახსოვს ეს ფრაზა ბანერად გადაჭიმული აღმაშენებლის გამზირის თავზე. მაგრამ არ გამოვიდა: ჟვანიას ადაპტირებული დეკარტი ბოლომდე ვერ იქცა ქართველების შთაგონების წყაროდ.[1] მას ერთგვარი ირონიით აღიქვამდნენ, რასაც ეს ეჭვი ედო საფუძვლად: აბა, ჩვენ რანაირი ევროპელები ვართ?! მაშინ ცნობილი ჟურნალისტის შეკითხვა თუ ვარაუდიც მახსოვს: „მე მგონი, ისე მოვიქცევით, რომ მალე გაგვრიცხავენ მაგ ევროსაბჭოდან". ამ ორგანიზაციაში საქართველოს მიღებას თან ახლდა ნამდვილი სიხარულიც (ევროპელებად გვაღიარეს!), მაგრამ საკუთარ თავში დაურწმუნებლობაც.

ამბივალენტობა საქართველოს ევროპული იდენტობის მიმართ ღრმად არის გამჯდარი დღევანდელ ქართულ ცნობიერებაში: თავად ეს გაორებულობა შეიძლება ჩავთვალოთ იმ ცენტრად, რის გარშემოც ახალი „ქართული იდეა" ყალიბდება. ერთი მხრივ, ქართველი ერის ევროპელობა ჩვენი პოლიტიკური აზროვნების ჯერჯერობით ყველაზე პროდუქტიული პრინციპია, რომელიც სათავეს, სულ მცირე, ილია ჭავჭავაძიდან იღებს. მისი ერთ-ერთი თვალსაჩინო გამოხატულება იყო ვარდების რევოლუციაც და მისი შემდგომი რეფორმებიც – თუმცა, რაღაც ზომით, იმავე წყაროდან იღებს სათავეს პროტესტიც ვარდების ხელისუფლების წინააღმდეგ. სხვა პოლიტიკური იდეა, მეტ-ნაკლებად გააზრებული, ჩამოყალიბებული და თანმიმდევრული პოლიტიკური ქმედების პროგრამად ქცეული, ჩვენთან არ შემუშავებულა. მაგრამ სკეფსისს და წინააღმდეგობის გრძნობასაც საკმაოდ ღრმა ძირები აქვს, თუმცა მათი გამოხატვის ფორმები ხშირად ქაოტური და ბუნდოვანია.

სკეპტიკური კითხვა, არსებითად, ორია. ერთი უკვე ვახსენეთ: ჩვენ კი გვინდა, მაგრამ ვართ კი ევროპელები? იქნებ ტყუილად „ვეტენებით", ხომ ვხედავთ, მაინც არ ვუნდივართ? და მეორე: ეს ევროპელობა ქართულ თვითმყოფადობას ხომ არ გვიკარგავს? შევეცდები ამ ორ კითხვას გავცე პასუხი.

დავიწყებ პირველით. ერი, მისი იდენტობა და თვითმყოფადობა, როგორც ღირებულებები, რომელთაც უნდა გაუფრთხილდე, და როგორც საფუძველი, რომელსაც პოლიტიკური ერთეულის ლეგიტიმურობა ემყარება, ევროპული იდეებია. საქართველოში ისინი სწორედ ევროპიდან შემოვიდა (თავდაპირველად – რუსეთის გავლით), მისი შემომტანი ის ხალხია, ვისთანაც „ქართველობის" მოდერნული იდეა ასოცირდება. პირველ ყოვლისა ასეთია უკვე ნახსენები ილია ჭავჭავაძე. ევროპულობა, სხვა ყველაფერთან ერთად, არის ყალიბი, რისი მეშვეობითაც ეთნო-კულტურული მასალიდან თანამედროვე ერი კონსტრუირდება. რომ არა ევროპულობა, ქართველი ერიც არ იარსებებდა – ანუ არ იარსებებდა იდეა „ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნეს", და ამ იდეიდან შემდეგ არ ამოიზრდებოდა კონკრეტული ინსტიტუტები – საქართველოს პარლამენტი, საქართველოს პოლიცია, საქართველოს სასამართლო სისტემა და ა. შ.

ამ ევროპული ელემენტის გარეშე ქართელობისგან ძირითადად დარჩებოდა ის, რასაც ქართულ „ჯიშს და ჯილაგს" ვეძახით, მაგრამ სახელდობრ რა სახით გამოვლინდებოდა ეს სუბსტანცია დღევანდელ პირობებში, ძნელი სათქმელია. ხაჭაპური და საცივი ნამდვილად დაგვრჩებოდა, ისევე, როგორც ქართული ცეკვა და სიმღერა. სავარაუდოდ, დედმამიშვილების სადღეგრძელოც შემოგვრჩებოდა რაღაც დრომდე. მაგრამ ჩათვლიდნენ თუ არა თავს იმ სხვადასხვა კუთხის წარმომადგენლები, რომლებსაც დღეს „საქართველოდ" მოვიაზრებთ, ერთი „ჯიშის და ჯილაგის" მატარებლებად, ძალიან სათუოა. სულაც არ არის ცხადი, რომ, კერძოდ, საცივისთვის დღეს „ქართული" კერძი დაეძახათ: დიდი ალბათობით, მეგრელები და გურულები იკამათებდნენ, არა ჩვენია, არა ჩვენიაო.

ევროპულობის დღევანდელი ვარიანტი, რაც ევროკავშირის იდეასა და ინსტიტუტებში ხორციელდება, ერთი შეხედვით ეწინააღმდეგება ერის პოლიტიკურ ინსტიტუციონალიზაციას, ანუ ერი-სახელმწიფოს იდეას, და მასთან ერთად ძველევროპულ (ანუ მე-19 საუკუნის და მე-20 საუკუნის პირველი ნახევრის) წარმოდგენებს ეროვნულ თვითმყოფადობაზე. მარტო ერთი შეხედვითაც არა – ევროკავშირის ვიზიონერი მამები ნამდვილად ოცნებობდნენ პოსტეროვნულ ევროპაზე, სადაც კლასიკურ ევროპულ ნაციონალიზმს და, მასთან ერთად, ერი-სახელმწიფოს ინსტიტუტს, საფუძველი გამოეცლებოდა. ერთი მხრივ, მათი პროექტი გასაოცრად წარმატებული გამოდგა: მივიღეთ ევროპა, რომელშიც საუკუნეების განმავლობაში ურთიერთგადამტერებულ ქვეყნებს ერთმანეთთან ომი ვეღარც კი წარმოუდგენიათ.

მაგრამ ნიშნავს თუ არა ეს, რომ პოსტეროვნული ევროპაც შედგა? შეიქმნა ახალი ისტორიული ერთობა – ევროპელი ხალხი, როგორც ნახსენები ვიზიონერები იმედოვნებდნენ? არაფერი ამის მაგვარი არ მომხდარა. ბევრი სუპერპროგრესული ევროპელი დღესაც მისტირის ამ ოცნებას, მაგრამ აღიარებს, რომ „ევროპული დემოსი" ვერ შეიქმნა და ამას არც პირი უჩანს. ევროპა, როგორც ევროკავშირი, არის დიდი პოლიტიკურ-ბიუროკრატიული ჩარჩო, რომელშიც ევროპელი ერები, როგორც ისინი გასული საუკუნის შუახანებისთვის ჩამოყალიბდნენ, კვლავ საკმაოდ კომპაქტურ ერთეულებად შედიან თავიანთი ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტებით, ენებით, კოლექტიური მეხსიერებებით, თვითმყოფადობებით და ა. შ. ბრიუსელი მათ საშუალებას აძლევს თავი უსაფრთხოდ იგრძნონ და ხანდახან თავისი პრობლემები სხვას გადააბრალონ.

ხელდასხმულ ევროპელთაგან ჩვენთვის ყველაზე ახლობლების – ლიტველების, ლატვიელების, ესტონელების ბოლოდროინდელი ისტორია საუკეთესოდ მოწმობს, რომ წინააღმდეგობა ევროკავშირის ახალევროპულ იდეასა და ძველევროპულ ნაციონალიზმებს შორის ერთობ გაზვიადებულია. მახსოვს ამ ოციოდე წლის წინ პროგრესული დასავლეთელები როგორ გვმოძღვრავდნენ: ისტორიას ჩამორჩით, ევროპა ერთიანდება, იქ ერი-სახელმწიფოს იდეაზე უარი აქვთ ნათქვამი, თქვენ კი ახლა გაიხადეთ ნაციონალიზმი სახელმძღვანელო იდეად, ახლა მოინდომეთ ერი-სახელმწიფოების ჩამოყალიბება, რა დროს ეგააო. მოკლედ, თქვე გოიმებო და ქაჯებოო. (არა, ჩვენი ნაციონალიზმის იმდროინდელ გამოვლინებებს რომ ვიხსენებ, გოიმურიც და ქაჯურიც მათში საკმარისზე მეტი იყო, მაგრამ ეს კიდევ სხვა თემაა).

ეს შეგონება ჩვენზე უფრო ცივსისხლიან და დალაგებულ ბალტიისპირელებსაც შეეხებოდა – მათი ნაციონალიზმი ჩვენსაზე გარეგნულად უფრო მშვიდი, მაგრამ გაცილებით ძლიერი და ღრმა იყო. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ წინაღმდეგობა ძირითადად ხისტი ევროიდეოლოგების თავებში არსებობდა. დღეს ბალტიისპირელები, ისევე, როგორც არანაკლებ ნაციონალისტურად განწყობილი რუმინელები ან სლოვაკები, მშვენივრად ჩაეწერნენ ევროკავშირის ინსტიტუტებში. ამის გამო ესტონურ, რუმინულ თუ სლოვაკურ იდენტობებს რაიმე საფრთხე არ შექმნიათ: პირიქით, ევროკავშირის ჩარჩოში ჩასმის შემდეგ მათი ნაციონალიზმები კიდევ უფრო ლეგიტიმური და მყარი ხდება. მეორე მხრივ, იმ ძველ და ტრადიციულ ევროპაშიც – საფრანგეთში, ჰოლანდიაში, ბელგიაში – ნაციონალიზმები მზარდი პოლიტიკური ძალაა და არა კლებადი.

მაშ რატომ უნდა გამოიწვიოს ევროპასთან დაახლოებამ ჩვენი თვითმყოფადობის შებღალვა? კონკრეტულად რას ვკარგავთ „ქართულს"? რამდენადაც ფართოდაა გავრცელებული ის ზოგადი წარმოდგენა, რომ „გაევროპელება" ნაკლებ ქართველებად გვაქცევს, იმდენად უჭირთ მის მომხრეებს კონკრეტულად თქმა, კერძოდ, რას ვკარგავთ და რატომაა ეს ევროპის ბრალი? ყველაზე პოპულარული კონკრეტული პასუხი, რაც მე პირადად მომისმენია, არის ე. წ. „ქალწულობის ინსტიტუტი". დასავლეთის გავლენით ჩვენი ქალები ქორწინებამდე სექსს შეეჩვევიან, რითაც ყველანი ერთად – ქალებიც და კაცებიც – ეროვნულ იდენტობას დავკარგავთ.

ეროვნული იდენტობის ქალწულობის ინსტიტუტთან დაკავშირება იქნებ ცოტა კომიკურიც გვეჩვენოს, მაგრამ რაკი საკმაოდ ბევრი ადამიანი ამ კავშირს მეტად სერიოზულად უყურებს, მეც ამ მაგალითს გამოვიყენებ. ან რატომ არ უნდა შევხედოთ სერიოზულად – სექსუალური ურთიერთობის მომწესრიგებელი მორალური პრინციპები და ინსტიტუტები ყველანაირი საზოგადოებისთვისაა მნიშვნელოვანი, თუმცა ამ წუთში შეიძლება ერთგან „ქალწულობის ინსტიტუტზე" მსჯელობდნენ, სხვაგან – ჰომოსექსუალურ ქორწინებაზე.

აქ ორი რამის აღრევასთან გვაქვს საქმე: ერთია ეროვნული იდენტობა, მეორე – ტრადიციული შეხედულებები და მათი ევოლუცია მოდერნიზაციის პროცესში. საზოგადოებები იცვლებიან, მაგრამ ეს ცვლილება თავისთავად არ ნიშნავს იდენტობის შესუსტებას – ის მხოლოდ სახეს იცვლის. მეტის თქმაც შეიძლება: ერთი მხრივ, მოდერნიზაციის პროცესი ასუსტებს ტრადიციულ შეხედულებებს, განსაკუთრებით ისეთ ემოციურ და მგრძნობიარე სფეროში, როგორიცაა სექსუალური ურთიერთობები; მაგრამ ამავე დროს, ის ზრდის ეროვნული იდენტობების მნიშვნელობას და მათი განცდის სიცხარეს.

1950-იან წლებამდე ხსენებული „ქალწულობის ინსტიტუტი" დასავლეთ ევროპაში დაახლოებით ისევე იყო აქტუალური, როგორც საქართველოში დღეს: ქორწინების გარეშე სექსი პატიოსანი ქალისთვის სოციალურად მისაღები სტანდარტი არ იყო (მამაკაცებისთვის ორივე შემთხვევაში სტანდარტი სხვაა). ეს არ ნიშნავს, რომ ან იქ მაშინ, არ ჩვენთან დღეს პატიოსნად მიჩნეული გოგონები ამას არ აკეთებდნენ – უბრალოდ, ასეთი ქცევის აფიშირება არ ხდებოდა. 1960-იანმა წლებმა სოციალური სტანდარტი შეცვალა: უკვე ქალწული პატარძალი იქცა გამონაკლისად. პარტნიორებს თუ ჯერ სექსი არ გამოუცდიათ, ქორწინება რა ეჩქარებათ? მაგრამ ამ ცვლილების გამო ინგლისელები ნაკლებ ინგლისელები არ გამხდარან, ხოლო ფრანგები – ნაკლებ ფრანგები. ზუსტად იგივე ეხება ქართველებსაც: ჩვენ კომუნისტურმა წყობამ ცოტა დიდხანს შეგვინარჩუნა ტრადიციული დამოკიდებულებები სექსის მიმართ, მაგრამ ახლა ამ სფეროში რაღაცები იცვლება. ეს არ ნიშნავს, რომ გაუთხოვარი არაქალწულები და მათი „ბოიფრენდები" ნაკლებ ქართველები ან ნაკლებ პატრიოტები არიან, ვიდრე მათი უბიწო მამიდები.

ესე იგი, საქართველოს ევროპიზაცია არსებითად არაფერს ცვლის? სტიქიური პროტესტი მის წინააღმდეგ სულ არაფერს ეფუძნება? კოლიზია არის, მაგრამ პირველ ყოვლისა ეს არის კოლიზია საბჭოთა იდენტობასთან. ის, რასაც ჩვენ დღეს „ეროვნულ ტრადიციებს" ვეძახით, დიდწილად საბჭოური ტრადიცებია (ანუ ქცევის ის წესები, რაც ქართველებმა ჯერ რუსეთის და მერე საბჭოთა იმპერიებში შეიმუშავეს, როგორც ამ სამყაროში ცხოვრებისა და იდენტობის შენარჩუნების ინსტრუმენტი). ის ქართველობა, რომელსაც ევროპელობა გვიკარგავს, სინამდვილეში საბჭოურობაა, ანუ საბჭოურ ჩარჩოში ჩასმული „გრუზინობა". მისი ძირითადი ნიშანია ზურგშექცევა საჯარო ინსტიტუტების, სახელმწიფოს და კანონების მიმართ და კერძო ურთიერთობების, ძმაკაცობის, დედმამიშვილობისა და ბიძაშვილობის სივრცეში ჩაკეტვაა. ის საჯარო სივრცის მიმართ სისტემურ ცინიზმზეა აგებული. ის შესანიშნავად მუშაობს ხაჭაპურისა და საცივის შესანარჩუნებლად, რუსი ნაშების დასაბმელად, არც სევდიანი ლექსის დაწერას უშლის ხელს და არც ქარაგმულ-იგავური კინოს გადაღებას. მაგრამ ის სერიოზულად უძალიანდება საჯარო სივრცის რაციონალური მოწესრიგების, ანუ სახელმწიფოს, პროექტს, იმიტომ, რომ – ამ ცნობიერების ფარგლებში – სახელმწიფოსთვის დამახასიათებელი წესების დაცვა ჩვენი საქმე არ არის: ეს უცხოელებმა უნდა გააკეთონ, ჩვენ კი ისინი უნდა დავათროთ, მოვატყუოთ და მოვქრთამოთ, ხოლო ქალები გავუბახოთ.

იქნებ რუსულ-საბჭოურისა და ქართულის გარდა კიდევ სხვა ჩარჩო არსებობს, რაშიც ქართული იდენტობა შეიძლება ჩავსვათ? თეორიულად – შესაძლოა, პრაქტიკულად – არა. ყოველ შემთხვევაში, მე არასოდეს არაფერი გამიგია რაიმე „მესამე გზაზე". ევროპელობა არის ერთადერთი „ქართული იდეა", რომელსაც რაიმე პრაქტიკული პერსპექტივა ახლავს.

აქვე დავაზუსტებ, რომ „ევროპის" და „ევროპულობის" ქვეშ ამერიკასაც ვგულისხმობ, რადგან, მიუხედავად თვალსაჩინო და მნიშვნელოვანი განსხვავებებისა, ამერიკული ცივილიზაციაც ევროპულის განაყოფი და ჰიპოსტასია. ორივე არსებითად ერთიან ღირებულებებს და ინსტიტუტებს ემყარება. ბევრ დასავლეთევროპელს ამერიკასთან დაპირისპირების (ან მკვეთრი განსხვავების) გარეშე უჭირს ევროპული იდენტობის განსაზღვრა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ჩვენც ამ განსხვავებას ასევე დიდი მნიშვნელობა უნდა მივანიჭოთ. ჩვენ შეგვიძლია „ევროპულობა" და „დასავლურობა" სინონიმურად ვიხმაროთ (რაც ხელს არ შეგვიშლის იმაში, რომ, ვთქვათ, კონსტიტუციონალიზმის ევროპული და ამერიკული ტრადიციები ერთმანეთისგან განვასხვაოთ). ეს არ არის შეცდომა, ეს ჩვენი ხედვის კუთხეა.

ახლა, რაც შეეხება სკეპტიციზმის მეორე განზომილებას: ნამდვილად ვართ კი ევროპელები? ამ შეკითხვაში საკვანძო სიტყვაა „ნამდვილად". ჩვენს თავებში არსებობს ბუნდოვანი, მაგრამ ძლიერი ნორმატულ-იდეალიზებული წარმოდგენა ევროპელობაზე, რომელიც მოიცავს თვისებებს, რასაც ჩვენს თავში ვერ ვპოულობთ: წესრიგის სიყვარულს, პატიოსნებას, შრომისმოყვარეობას, ორგანიზებულობას, კანონის პატივისცემას, განსხვავებული აზრის მიმართ შემწყნარებლობას, განათლებულობას და ა. შ. „ევროპულობის" ამ იდეალიზებულ წარმოდგენასა და ჩვენს რეალობას შორის საკმაოდ დიდი განსვლაა. ამას ემატება იმის შეგნებაც, რომ ჩვენ ისტორიულად მოწყვეტილები ვიყავით იმ ნიშანსვეტურ ხდომილებებს, რის გარშემოც ჩამოყალიბდა ახალი დროის ევროპა (რეფორმაციას, რენესანსს, განმანათლებლობას), და საუკუნეების მანძილზე სულ სხვა ისტორიულ-ცივილიზაციურ წვენში ვიხარშებოდით.

ცხადია, ჩვენ დაშორებული ვართ ევროპულობის ცენტრს, რომელიც სადღაც ჩრდილო-დასავლეთ ევროპასა და ამერიკაში, ანუ იმ ინსტიტუტებში და იდეებშია, რომელიც იქ გარკვეულ დროს განვითარდა. მაგრამ ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს, რომ ჩვენ არა ვართ ევროპა. ჩვენ ვართ ევროპის პერიფერია. რასაც დღეს ევროპას უწოდებენ, იმის უდიდესი ნაწილი მისი პერიფერიაა. სად გადის საზღვარი ევროპის ცენტრსა და მის პერიფერიას შორის, ისევე, როგორც სად მთავრდება ევროპის პერიფერია და იწყება არაევროპა, ზუსტად ძნელი განსასაზღრია – თუმცა ბევრისთვის ეს ძალიან მნიშვნელოვანია. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ევროპის პერიფერიად ყოფნის კომპლექსი კლასიკური (და ძალიან მტკივნებული) სახით გერმანიამ განიცადა და გადახარშა: ამ კომპლექსმა შვა დიდი გერმანული ფილოსოფია და კულტურა, თუმცა იქიდანვე ამოიზარდა გერმანული ნაციზმიც. დღეს გერმანიის ევროპულობაზე აღარავინ ეჭვობს, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ ეს ყოველთვის არ იყო თავისთავად ცხადი.

პერიფერიას ყოველთვის ამბივალენტური დამოკიდებულება აქვს ევროპისადმი: ერთ პოლუსზეა განცდა: „ჩვენ ევროპელები ვართ", მეორეზე კი – „იქ, ევროპაში, ასეა, ჩვენთან კი – სხვანაირად". ეს გაორებულობა ნორმალურია ევროპის პერიფერიისთვის და არაფერი სპეციფიკურად ქართული აქ არ არის. ის დამახასიათებელია, ვთქვათ, ესპანელებისა თუ ბულგარელებისთვისაც. ცხადია, ჩვენ ცივილიზაციურადაც და გეოგრაფიულადაც უფრო დაშორებული ვართ ევროპის ცენტრს, ვიდრე ხსენებული ორი ერი: მაგრამ ეს განსხვავება მეტ-ნაკლებობაშია. ამის შემდეგ ჩვენზეცაა დამოკიდებული, რა ტიპის განსხვავება იქნება ჩვენსა და იმავე ბულგარელებს შორის: იქნება ეს განსხვავება ევროპის პერიფერიასა და არაევროპას თუ ევროპის პერიფერიის ორ მიჯნას შორის.

რა თქმა უნდა, ეს მხოლოდ ჩვენზე არაა დამოკიდებული: ჩვენი ევროპულობა კლუბის ხელდასხმულმა წევრებმაც უნდა აღიარონ. ჯერჯერობით მათ შორის აზრთა სხვადასხვაობაა: ბევრ ევროპელს უნდა უფრო მკაფიოდ გაავლოს საზღვარი ევროპასა და არაევროპას შორის, და ამ მკაფიო საზღვრის შიგნით საქართველო არ მოაქციოს (ძირითადად იმიტომ, რომ თურქეთის გამორიცხვა უნდა, ოღონდ ეს სხვათა შორის). მაგრამ მათ ეს სულ უფრო უჭირთ. აქ არ არის ლაპარაკი მხოლოდ ევროკავშირის, როგორც ორგანიზაციის, გაფართოებაზე, თუმცა ესეც თავისთავად მნიშვნელოვანია. გრძელვადიან პერსპექტივაში მთავარია ევროპის, როგორც ცივილიზაციური სივრცის, წარმოსახვითი საზღვრები, რომლებიც ადამიანთა ცნობიერებაში არსებობს. ბოლო წლებში საქართველომ მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადადგა საიმისოდ, რომ ევროპელებს სულ უფრო გაუჭირდეთ საქართველო ამ საზღვრებს მიღმა დატოვონ.

ბოლოს მოკლედ გავიმეორებ სამ ძირითად დასკვნას. დღეს „ევროპულობა" არის ერთადერთი ჩარჩო, რაშიც ქართულ იდენტობას თვითგანხორციელებისა და განვითარების შანსი აქვს. დიახ, ჩვენ ისტორიულად და ცივილიზაციურად დაშორებული ვართ იმ ქვეყნებს და იმ ინსტიტუტებს, რასთანაც ასოცირებულია „ევროპულობა", როგორც ნორმატულ-იდეალიზებული მოდელი. მაგრამ ეს განსვლა დამახასიათებელია ბევრი (შესაძლოა, უმრავლესი) ქვეყნისთვის, ვინც დღეს აღიარებულია ევროპის ნაწილად. ჩვენ ჯერ არ ვართ ბოლომდე ხელდასხმული ევროპელები, ანუ იმ ცენტრებში, სადაც განსაზღვრავენ, ჩაითვალოს თუ არა ესა თუ ის ქვეყანა ევროპის ნაწილად, ჯერ საბოლოოდ არ ჩამოყალიბებულა აზრი საქართველოს კუთვნილებაზე. მაგრამ საქართველოს ევროპულ იდენტობას მის გარეთაც ბევრი მაღიარებელი ჰყავს და მათი რიცხვი იზრდება. ამიტომ ის, რომ საქართველოს ევროპულობას ზოგი ევროპელი სათუოდ მიიჩნევს, ხელს არ უშლის საქართველოს ევროპულ ქვეყნად განვითარებას.

[1] ჟვანიამ პირველწყაროდ გამოიყენა ფრანგი ფილოსოფოსის რენე დეკარტის გამოთქმა „ვაზრობნებ, მაშასადამე, ვარსებობ" – თანამედროვე ევროპული რაციონალიზმის ყველაზე ცნობილი დებულება. ქართველების ევროპელობაში ევროპელთა დასარწმუნებლად დეკარტული ალუზიის გამოყენება ერთობ გამოსადეგი იყო.