14:32 ირაკლი გოგატიშვილი – “ქართულ გვართა ერთი წარმოების გამო”. | |
| საუბარი შეეხება ძველქართულ გვართა მაწარმოებელ ერთ-ერთ სუფიქსს, –თ–ს, რომელიც წარმოშობით არის მრავლობითობა–კრებითობის მაწარმოებელი ელემენტი. იგი გამოიყენება გეოგრაფიულ და საგვარეულო სახელთა საწარმოებლადაც: გეოგრაფიული: მესხ–ეთ–ი, კახ–ეთ–ი, სვან–ეთ–ი, ჰერ–ეთ–ი და სხვ. გვარები: ფაჩუ–ეთ–ი (მე–12 ს. კორიდეთის საბუთები), აბესლამ-ეთ-ი, გორგაძ-ეთ-ი, გვიან-ეთ-ი, ვაშან-ეთ-ი, ვასას-ეთ-ი, ზაქი-ეთ-ი, თევთი-ეთ-ი, კანჯარ-ეთ-ი, კეჟერ-ეთ-ი, მეფუტკრ-ეთ-ი, ჩავლა-ეთ-ი, ჯარდენ-ეთ-ი, ტიბორ-ეთ-ი, ცხადი-ეთ-ი, სიკალ-ეთ-ი, ვაცი-ეთ-ი, დოლი-ეთ-ი, გოგლა-ეთ-ი, თავხელ-ეთ-ი, გოგან-ეთ-ი და სხვ. (ტბეთის სულთა მატიენე: 12-17 ს.ს.) საინტერესოა, რომ ამ წყაროებში მოხსენიებულ გვართა ერთი ნაწილი სხვაგვარად ბოლოვდება დღესდღეობით: ფაჩუ–ეთ–ი –– ფაჩუ–ა–შვილი დოლ-ი–ეთი–ი ––> დოლ-ი–ძე თავხელ–ეთი–ი ––> თავხელ–ი–ძე ვაშან–ეთ–ი ––> ვა(რ)შან–ი–ძე ცხად–ი–ეთ–ი ––> ცხად–ა–ძე ვაც–ი–ეთ–ი ––> ვაც–ა–ძე და სხვ. თვით ტბეთის მატიანეში, არაერთი გვარი სხვადასხვა პერიოდში სხვადასხვა ბოლოსართით ფიქსირდება. მაგალითად უფრო ძველი – (ე)თ დაბოლოებიანი გვარები მოგვიანებით –ძე–თი, ან შვილ–ით ბოლოვდება. მესხეთში (კერძ. სამცხესა და შავშეთში) დღემდეა შემონახული ამგვარი წარმოება გვარებისა. ი. მაისურაძე მიხეილ თამარაშვილზე (თამარათი) დაყრდნობით შემდეგ მესხურ გვარებს იხსენიებს: ტლუკაანთი, ბაღინაანთი, ჯიგნიანთი, ორბელიანთი, გოდიკაანთი, თუმანიანთი, ხუციანთი, ხოჯოანთი, ვარამანთი, დავითიანთი, გაბანთი, ნავროზანთი, თამარათი (იხ. ი. მაისურაძე: ქართული გვარ–სახელები – თბ. 1990) თავად ი. მაისურაძე უმატებს მესხურ გვარებს: კაჟილოტი||კაჟილოთი (წარმოშობით ახალციხიდან) და გოჟილათი (წარმოშობით ახალციხიდან). ორივე გვარს ფუძედ საკუთარი სახელის კნინობითი ფორმა უდევს. კაჟ–ა –> კაჟ–ილ–ო –> კაჟილო–თ–ი გოჯ–ა –> გოჟ–ილ–ო –> გოჟილ–ათ–ი შდრ. მამ-ა –> მამ–ილ–ო, დედ–ა –> დედ–ილ–ო, გიგ-ა||გიგ–ი –> გიგ–ილ–ო, გივ–ი –> გივ–ილ–ო და სხვ. შავშეთში: ზუბიენთი, მჭედლიენთი, თეთრიენთი, ბეზგიენთი, მიღმიენთი, მოლიენთი, ბახმიენთი, გორგიენთი, გოჩიენთი, დაბელიენთი (სოფ. ბაზგირეთი) კულულიენთი, იბისიენთი, გორგვიეთი, ჭივიეთი, კოვიეთი, კორტოხიენთი, ილემიენთი (სოფ. უბე) გოგიანთი, აბრამიანთი, მეგრელიანთი, ჯმუხიანთი, რევაზიანთი (სოფ. ხევწვრილი) და სხვ. ჩემი აზრით, მსგავსი წარმოების გვარებს უნდა განეკუთვნებოდეს: ღლონტი და ჟღენტი. სამწუხაროდ, ამ გვართა უადრესი ხსენების შესახებ მასალები არა მაქვს, შესაძლოა ღლონტი–ს ძირი იყოს ღლავი (თევზის სახეობა. ღლავ–ეთ–ი –> ღლოენთი –> ღლონტი. შდრ. კალმახ–ი–ძე, თევზ–ა–ძე), ხოლო ჟღენტისა –– ჯიხა (მეგრ.–ლაზ.: ციხე. ჯიხ–ეთ–ი –> ჯიხენთი –> ჯღენტი||ჟღენტი. შდრ. ციხ–ის–ელ–ი, ციხ–ელ–ა–შვილ–ი). ჯიხ– –> ჯხ- –> ჯღ- ი–ს ჩავარდნისა და ხ–ს გამჟღერების შედეგად. ზოგიერთ შემთხვევაში, -თ||–ტ დაბოლოებიანი გვარები თავად ქცეულა გვარის ფუძედ: ხუბუ–ტი–ა, ჩხ–ეტ–ი–ა, ჩხ–ეტ–ი–ან–ი, ჩხ–ეტ–ი–ძე (–>ჩხეიძე), გოგ–იტ–ი–ძე, ჩიქუ–ტი–ძე (შდრ. ჩიქუ–ან–ი) და სხვ. ჩხეტ- ძირი მიმაჩნია ადგილის სახელ ჩიხა–დან მომდინარედ: ჩიხ–ა –> ჩიხ–ეთ–ი||ჩიხ–ეტ–ი –> ჩხეტი –> ჩხეტ–ი(ს)–ძე –> ჩხეიძე ჩხეტიძე იყო გვარად აფხაზეთის კათალიკოზი ევდემონ (†1578). ჩიხა ზემო იმერეთის უძველესი ტოპონიმია და უნდა აღნიშნავდეს ციხეს (შდრ. ძ’იხ–ე (ქართ.–ზან.) – ჯიხა (მეგრ.–ლაზ.) – ციხე (ქართ.)). აქ იყო არგვეთის მთავართა რეზიდენცია. დღეს, სოფელი საჩხერეში. ჩიხა–დან არის ნაწარმოები ზემოიმერული გვარი ჩიხ–ელ–ი–ძე (ჭიათურა, კაცხი). აქვე საინტერესოა ლაზეთის მონაცემებიც: მიხეილ პანარეტის "ტრაპიზონის ქრონიკაში” მოხსენიებულია ტრაპიზონის სამეფოს წარჩინებული გვარები (სავარაუდოდ ლაზური წარმოშობის): ტზანიხიტი (ჭანიხიტი?), მაზიმატი (შდრ. მაზმიშვილი), კომახიტი (შდრ. კომახიძე აჭარაში), კავაზიტი (დღემდე შემორჩა ლაზეთში კავაზ- ძირის გვარი, კავაზ-ეფ-ე, ანუ კავაზ-ებ-ი-ს ეძახიან). დღესაც არის ამგვარი წარმოება შემონახული. მაგ. ვალერ–იტ–ი (სოფ. შამგული, არტაშენთან)… ამჯერად გაურკვეველია, აქ ბერძნული სუფიქსი გვაქვს, თუ ქართველური, მაგრამ სრულებით შესაძლებელია აქაც -თ||-ტ დაბოლოებასთან გვქონდეს საქმე… | |
|
| |
| |||